Het onderstaande artikel is opgebouwd uit eerder gepubliceerde artikelen. Door nieuw opgedane kennis zijn onjuistheden verwijderd en is nieuwe informatie toegevoegd. Ook is de tekst op sommige punten voorzien van nieuwe afbeeldingen. De originele artikelen zijn terug te vinden onder het menu : Gangenstelsel/Oostbeer.
Locatie Oostbeer
De Oostbeer ligt aan de Commandoweg te Vlissingen ; tussen het stadsdeel Eiland en de Oude Stad in. Sta je aan de voorzijde van de zeedijk, dan zal de Oostbeer niet te zien zijn. Zodra je de dijk oversteekt zie je het liggen met op de achtergrond de muren van scheepswerf Damen. Niks lijkt meer op de oorspronkelijk omgeving; alleen de Oostbeer en een klein stukje van een verdedigingswerk herinnert nog aan vroeger.
Locatie via Google Maps.
Oostbeer in kaart gebracht
In de omgeving van de Oostbeer heeft er altijd al een verdediging werk gelegen. Deze uit aarden opgetrokken wal sloot direct aan op een dijk aan die de buitengracht scheidde van de zee. Uit defensief oogpunt was dit natuurlijk niet de beste manier om de vesting Vlissingen te beschermen. De vijand kon zo makkelijk via de dijk de vesting binnenkomen.
In 1809 was de Franse genie, in opdracht van Keizer Napoleon al bezig met het versterken van de vestingwallen van Vlissingen. Op een tekening uit 1809 ziet men verbeteringen aan 2 bastions, maar de dijk blijft aanwezig.
Dit veranderde drastisch na de Engelse invasie van 1809 waarbij Vlissingen werd bezet door de Engelsen. Na hun aftocht nam Keizer Napoleon forse maatregelen om herhaling te voorkomen.
Een van deze maatregelen was de hoofdgracht van de vesting Vlissingen aan de west- en oostzijde af te sluiten met een beer, een holle beer. Deze beer werd voorzien van schietgaten. Van hieruit kon de infanterie de gracht onder vuur nemen. Bovenop de beer stond een monnik, deze belette de vijand de beer over te steken.
Wanneer men vanachter de verdedigingmuur door de beer naar de voorpost wilde gaan liep men als eerste door de 120 meter lange escarp galerij. Een escarp gallerij bevindt zich aan de stadskant gelegen deel van de gracht.
Vanuit de schietopeningen in deze escarp galerij nam de infanterist de tot de voorpost doorgedrongen vijand onder vuur.
Na deze gang kwam men uit in de beer, met een lengte van zo’n 30 meter.
De beer kwam uit in de contrescarp galerij die toegang gaf tot de mijngalerij en de Fransen gebouwde voorpost. Dit was eigenlijk de eerste echte verdedigingslinie van de vesting. Deze voorpost was een hol bastion opgebouwd uit een aarden wal. Door middel van een oprit kon men op de hoger gelegen vestingwal komen. Beschermd door een borstwering schoot de verdediger op zijn vijand. De voorzijde van de voorpost liep glooiend af, glacis genaamd. De omgeving voor de voorpost was onbebouwd. De verdediger was hierdoor in het voordeel.
Binnen de voorpost stond nog een schiettoren die bereikt kon worden door een onderaardse gang. Om precies te zijn via de contrescarp galerij.
De contrescarp galerij lag aan buitenzijde van de vestinggracht, dus tegenover de escarp galerij. De lengte van deze galerij was zo’n 41 meter. Ook deze galerij had schietopeningen. De contrescarp galerij sloot aan op het gangenstelsel wat rond en onder de voorpost liep, maar wel binnen de verdedigingswal. Vanuit deze gang kon men de mijngangen bereiken.
Deze mijngangen hadden een defensieve functie. De mijngangen, aangelegd door hiervoor speciaal opgeleide genie soldaten gaven toegang tot mijnkamers. Hier werden de daadwerkelijke springladingen neergelegd.
Zoals te zien is op de tekening was er een heel netwerk van mijngangen en mijnkamers onder de voorpost. De reden hiertoe is duidelijk : mocht de vijand de voorpost weten binnen te dringen dan kon deze nog bevochten worden in de verdedigingsgangen. Verdediging kon op verschillende manieren plaatsvinden waaronder het inzetten van explosieven.
A=Zeedijk B=Schiettoren C=Beer D=Contrescarp E=Mijngangstelsel
Maar wat heel uniek is dat het gangenstelsel wat buiten de voorpost voor vele 10-tallen meters doorloopt onder de toenmalige zeedijk. Deze had als doel had het opblazen van de dijk. Hierdoor zou het land buiten de vesting doorweekt raken en de vijand behoorlijk belemmeren in zijn belegering.
Naast de voorpost en de Oostbeer had je dus ook nog het bastion en de verdedigingsgracht rond de vesting. Deze gracht liep van het westen tot aan de oostzijde van de stad. Een verdedigingsgracht kan droog of nat zijn. In Vlissingen was deze nat. Dit was al zo tijdens de periode dat Vlissingen gebouwd werd volgens oudere vesting ideeën , zoals door Simon Stevin ( 1617 ).
Wat er nu nog staat laat weinig zien van wat het is geweest. Een overlay-afbeelding laat zien waar de gangen, de verdediging en het water gesitueerd waren in vergelijking met het hedendaagse Vlissingen.
A=Beer B=Schiettoren C=Voorpost D=Escarp E=Contrescarp F=Brug G=Haven H=Inudatiesluis I=Gracht J= Verlaging in gracht ( Curette ).
1975: De Oostbeer moet verdwijnen
In 1975 maakt Rijkswaterstaat een begin met het versterken van de zeewering door het aanbrengen van een dijk voor de huidige zeewering. Deze zeewering zou zeewaarts komen te liggen ten opzichte van de huidige.
In een krantenartikel uit juli 1975 staat vermeldt dat men van plan was de Oostbeer te slopen, omdat door de sloop van de oude zeewering de restanten los zouden komen te staan en dan niet meer van historische waarde zouden zijn. De rijksdienst die verantwoordelijk is voor ‘monumenten’ had om dezelfde reden ook geen bezwaar tot sloop van de historische Oostbeer.
Artikel juli 1975In het artikel staat dat het gemeentebestuur een brief gestuurd heeft naar het ministerie van cultuur, recreatie en maatschappelijk werk om de sloop van de Oostbeer te voorkomen. Men heeft het verzoek ingediend om de Oostbeer definitief als monument te verklaren en zo afbraak te voorkomen.
In het Gemeente Archief ben ik deze brieven dan ook tegengekomen met als datum juni 1975.
In de brief, gericht aan de minister , spreekt de gemeente dan ook hun zorg uit dat de Oostbeer moet verdwijnen in verband met het op hoogte brengen van de zeewering. Men ziet de historische waarde van de Oostbeer in en vraagt de minister dan ook dit object op de lijst van monumenten te plaatsten.
Aan de hoofdingenieur van Rijkswaterstaat vraagt men in een brief om het al in uitvoering zijnde plan te wijzigen om de Oostbeer te behouden.
In november 1975 komt er een brief van Rijkswaterstaat met de mededeling dat de Oostbeer behouden zal blijven en men doet het voorstel aan de Gemeente Vlissingen de Oostbeer voor een symbolisch bedrag over te nemen.
Pas in 1982 wordt de Oostbeer op de monumentenlijst geplaatst.
Aanleg nieuwe dijk gelegen voor de Oostbeer
Voor de aanleg van de dijk
Situatie 2014
Onderzoek verslag uit 1978
In juni 2014 stond er in de PZC een klein artikel over de Oostbeer. In dit artikel wordt gesproken over het misschien openstellen van de Oostbeer. Voordat het zover is moet er, volgens de woordvoerder van de gemeente, eerst een analyse komen in welke staat het monument zich momenteel bevindt.
Als je zo’n bericht leest en er ligt een verslag uit 1978 voor je waarin er ook een onderzoek heeft plaatsgevonden naar de situatie van de Oostbeer krijg je toch een soort van déjà vu gevoel.
Het is een verslag opgesteld door de Dienst gemeentewerken Vlissingen, afdeling bouwkunde. Het verslag geeft een goede en duidelijke beschrijving wat men heeft aangetroffen en in welke toestand de Oostbeer zich op dat moment bevindt. Aan de hand van dit verslag zal ik een korte beschrijving geven van wat men aantrof.
In het verslag worden de volgende termen gebruikt :
Contrescarp = buitenoever van een vestinggracht.
Escarp = binnenoever van een vestinggracht.
Mijnenstelsel = stelsel waar zich explosieven in bevinden die opgeblazen konden worden.
Als eerste heeft men de grondophogingen aan weerszijde van de Oostbeer voorzichtig verwijderd. Bij het verwijderen van de grond kwamen er een gemetselde gewelfde gang aan het oppervlak (foto 1 / 1978). Men stelt dat dit een overgebleven deel is van de contrescarp galerij.
Wat ik zeer interessant vind is dat er in het verslag vermeldt staat dat er vanaf de contrescarpgallerij er nog een gang is aangetroffen die zo’n 30 meter oostwaarts loopt, parallel aan de Commandoweg (Foto 2 /1978).
Deze gang is gedeeltelijk ingestort, dit is waarschijnlijk veroorzaakt door werkzaamheden uitgevoerd in het kader van de Deltawerken (1975). De bovengenoemde gang diende als hoofdgang van een aantal vertakkingen ten behoeve van het mijnenstelsel.
Na de beschrijving van het contrescarp gedeelte steken we de vestinggracht over en komen we aan de stadskant. Op foto 3 is er een ontgraven ingang van de escarpsgalerij zichtbaar.
Foto 4 laat de ingang zien in half ontgraven toestand. Nadat de ingang verder is uitgegraven kan er een begin gemaakt worden met de verkenning van dit deel van de beer (foto 5).
De vraag waarom ze niet via de ingang aan de andere zijde ( de contrescarp kant) naar binnen zijn gegaan kan makkelijk beantwoord worden. Halverwege de beer ligt er grote hoop grond waardoor men hier niet verder kan. Deze hoeveelheid is ook nog in 2014 aanwezig (foto 6 -1978- en foto 7 – 2014-).
Het is niet duidelijk hoe de grond in de gang terecht is gekomen.
Aan het eind van deze gang kwam men in een vertrek terecht met een aanzienlijke omvang (foto uit 2014 met nummer 8). Het metselwerk van de muur en gewelf bleek nog in zeer goede staat te verkeren.
Noodzakelijk restauratie Oostbeer uitgesteld - 1979 -
Een nieuw jaar, een nieuw begin zal men gedacht hebben bij de gemeente Vlissingen als er in januari 1979 toestemming wordt gegeven om een definitieve kostenraming en restauratieplan op te stellen.
Aan het eind van het jaar ’79 komt er een kostenraming en een schetsplan. De kosten van het plan komen uit op een bedrag van fl. 240000,- (= € 108907,- ).
Restauratieplan Oostbeer 1979
In het plan is opgenomen dat er twee toegangstrappen gemaakt moeten worden om in de gangen die aan weerszijde liggen te kunnen komen. De gang door de beer zal ook toegankelijk gemaakt moeten worden. Rond het monument zal er bestrating en beplanting aangebracht worden en de monnik op de beer zal hersteld worden. Ook zal het monument hersteld worden op de plekken waar er scheuren, breuken en loszittende stenen aanwezig zijn.
Er is alleen een klein financieel probleempje : in het financiële meerjarenplan is er rekening gehouden met een bedrag van fl. 50.000,- voor kosten aan de Oostbeer. Men houdt er rekening mee dat de rijks- en provinciale subsidie toch minimaal fl 120.000,- zal moeten zijn. Echter is er ergens toch nog een pot met geld met een waarde van fl 800.000,- wat gereserveerd wordt voor restauratie en verbouwing van diverse gemeente eigendommen. Misschien kunnen we hier ook wat van gebruiken ?
Oktober 1980 : er is door de gemeenteraad in de financiële meerjarenplanning 1981-1984 nog geen rekening gehouden met met de restauratie van de Oostbeer.
Wel - Niet - Wel - Niet - Wel restauratie Oostbeer 2015
“ College vraagt raad Vlissingen om Oostbeer niet te redden “ , duidelijker kan je het als journalist niet omschrijven – PZC 6/7 maart 2015 – . Zou het nu toch zo ver komen dat de Oostbeer ten onder gaat door geldgebrek.
Toch rottig voor zo’n monument : verschillende vormen van geweld doorstaan zoals vele stormen, oorlogen en vandalisme. En dan lijkt het er nu uit te gaan zien dat het beschermende monument (1982 op de monumentenlijst) ten onder gaat door een verzoek van het Vlissingse college aan de raad om geen geld uit te trekken voor herstel.
Sta ik er echt van te kijken ? Nee, het is de rode draad die loopt door het verhaal van de Oostbeer. Iedere keer speelt geldgebrek een rol (jaren 70) en als er dan geld beschikbaar is (jaren 80 en 90) en de Oostbeer wordt opgeknapt dan laat men het in de jaren daarna gewoon weer in verval raken om daarna weer met het plan van een restauratie aan te komen.
Maar gelukkig denkt de gemeenteraad hier anders over :
Bronnen en meer
Bronnen :
Heemschut serie , 1943 ” De oude vestingwerken van Nederland”, W.H.Schukking
Jaarboeken Menno van Coehoorn , 1973 / 74 / 1990-1991 / 1981-1982
Vesting ” Vier eeuwen vestingbouw in Nederland”, Menno van Coehoorn 1982
300 jaar bouwen voor de landsverdediging, 1988
Een haven te ver, Victor Enthoven, 2009
Kaarten en foto’s : Edwin Tilroe, afkomstig uit archief Den Haag en Engeland
Diverse archiefstukken Gemeentearchief Vlissingen
